خبرنگاران کرونا و فرصت نگاهی دوباره به طبیعت و انسان در خانه - مجله آی سیب

جهت دریافت خدمات هزینه بازسازی با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. از طراحی پلن بازسازی تا اجرای جز به جز بازسازی منزل، ویلا و ساختمان اداری تخصص ماست.

در گفتار پیشین سخن از ملالِ خانه نشینیِ اجباری این روزها به خاطر شیوع کرونا به میان آمد و برخلافِ گریز از تنهانشستن کسالت بار و فرهنگ نامأنوس با خلوت، دعوت به غنیمت شمردن تجربۀ خلوتِ این روزها شد. اما تبیین احساس کسالتِ بلافاصلۀ ما از چند روز خانه نشینی، فقط غریبی تجربۀ خلوت و دعوت به آشتی با آن است؟

در بخش دوم از منظری دیگر این پدیده را آنالیز می کنیم. خانه نشستن در جهانِ جدیدِ سرمایه سالار، معادل بیکاری است و نقطۀ مقابل کار. در فهمی عمومی، تصوری متعارف و تصویری عینی از کار داریم. کار اما صرفاً یک عمل عینی و بیرونی است؟ نسبت کار با نگاه ما به جهان و نحوه روبروه ما با آن از جمله طبیعت و انسان های دیگر چیست؟ کار اصلا به این امور مربوط می گردد؟ شکل کار مبنای روبروه ما با جهان است، یا محصول آن؟ آیا ساعات مشغولیت ما در کارِ مدرن می تواند نگاه ما به هستی را در ساعات غیرکاری هم تحت تاثیر قرار دهد؟ آیا کنار نشستن از کار در روزهای خانه نشینی می تواند موجب بیرون نشستن و نگاه از دور ما به خود، کار و جهان پیرامونی و احتمالاً تجدیدنظر در بعضی از آنها گردد؟ تعطیلات و آیین ها چنینی ظرفیتی دارند؟

از تعریف کار شروع کنیم؛ کار در تعریف اجتماعیِ مالی امروز، معادل مجموعه وظایفی است که در چیرگی نظام بازار و سرمایه داری برای کسب دستمزد و به منظور فراوری کالا و خدمات صورت می پذیرد.(قاضی مرادی، 1391:ص16) اما اجازه بدهید از این تعریف آشنا و عینی بگذریم و کمی با مفهوم آشنای کار فلسفی تر روبرو شویم. مارتین هایدگر (1976-1889 م) فیلسوف شهیر آلمانی، کار را در معنای وسیعی تعریف می نماید. کار در اینجا به عنوان یک شرایط انسانی، ایجاد هرگونه تغییر تعمدی در محیط زیست و محیط طبیعیِ انسان است. همچنین از نظر او انسان ها نه فقط در نقطۀ مقابل ایام فراغت، بلکه تقریباً در تمام اوقات در کار به سر می برند. چون انجام دادن در نقطه مقابل بودن و روزمرگی وجودِ آدمی است. (یانگ، 1395:ص 435) به عبارت دیگر و به این معنا، ما بودن و هستی خودمان را با انجام دادن و مشغولیت با کار از یاد می بریم.

هایدگر، کار و تعطیلات

از همین تعریف هایدگر تحلیل را پی می گیرم. هایدگر در همین جا، یکی از جدّی ترین مفاهیم و نقدهای خود به مدرنیته را مطرح می نماید. او با چنین تعریفی، کار را در جهانی مدرن مستلزم دیدن جهان در شیوه های مناسب کار می داند و آن را گِشتِل تعریف می نماید. ترجمه این عبارت چندان آسان نیست و بهتر است آن را به همان صورت آلمانی ترجمه ناشده به کار ببریم. حال شیوه های مناسب کار و گِشتل به چه معنی است؟ چکیدۀ چکیده گشتل به این معناست که انسان زیسته در جهان سرمایه سالار مدرن، جهان را هیچ چیز نمی بیند مگر یک منبع صرف که به دردِ بهره برداری می خورد. به عبارت دیگر، گشتل عبارت است از آشکارسازی اشیا و جهان به عنوان منبع و نه چیز دیگر. یا تعمیم نگاه بهره بردارانه به همه عناصر طبیعت و هستی. به عنوان مثال در نگاه گِشتِلی از سوی انسان جدید، به یک رودخانه باشکوه و دلفریب به خودی خود در قامت هستیش نگاه نمی گردد. بلکه چنین رودخانه ای صرفاً به عنوان بستری برای برگزاری ورزش های آبی یا منبع فراوری برق، آبیاری مزارع فراوریی یا تامین آب یک واحد صنعتی یا واحد پرورش ماهی است. از نظر هایدگر چنین نگرشی ذات مدرنیته است. معین است که در اینجا در-خود-بودن اشیا و عناصر از برای-ما-بودن تفکیک شده است.

فارغ از اینکه با این تعریف ذات انگارانه از یک مفهوم موافق باشیم یا خیر، او با الهام از جهان بینی یونانیان عصر باستان، زوال حاکمیتِ نگاه گِشتِلی به عالم و اشیاء را در قرار دریافت در شرایطی مشابه جشنواره یا تعطیلات معرفی می نماید. شبیه همان که یونانیان داشتند که در معابد و کلیساها گرد هم جمع می شدند. شرایطی که در گذر از روزمرگی معمول، به معنای حقیقی و اصیل کلمه گسست از کار رخ می دهد. چنین تعطیلاتی البته ظاهری نیست، طوری که به عنوان بخشی از نظام کار صرفا برای تجدید قوا و برگشتن پُرتوان به کار از روز شنبه یا دوشنبه باشد. چیزی که در نظام فراوریی سرمایه سالار و حداکثریِ مدرن دنبال می گردد.

حال آن موقعیت مطلوبی که هایدگر در این میان به دنبال آن است و مصداقش را در تعطیلات اصیل می یابد، کدام است؟ به نظر هایدگر در تعطیلات اصیل و جشنواره ای اتفاقی که می افتد این است که اشیاء و عناصر دیگر به عنوان منبع صرف آشکار نمی شوند. بلکه عناصر طبیعت در این شرایط وقفه و گسست از کار مدرن، در حالت خودبودگی شان ظاهر می شوند، نه از برای ما بودن. در وقفه بازی های المپیک یا در حین یک جشن آیینی، یک کوهستان سرسبز و دل انگیز صرفا از منظر یک منطقه حاصلخیز کشاورزی برای فراوری غذای ما یا منطقه مستعد گردشگری برای تفریح ما نخواهد بود و دستکم چنین انتظاری می رود. بلکه این کوهستان از موضع مستقلِ بودنِ سرشار خودش در نگاه ما پدیدار می گردد و این چنین عرضه ای دیگر از نظر ما پوشیده نیست. مایی که دیگر غرق در کار مدرن نیستیم که باز همچون قبل، به طبیعت نگاهی صرفاً منبعی و بهره بردارانه داشته باشیم و بودن برای خود طبیعت از نظر ما پوشیده باشد. به همین دلیل هایدگر از چیزی به نام ناپوشیدگی جشن (یا تعطیلات اصیل) سخن می گوید.

از نظر هایدگر ثمرۀ قرار دریافت در این شرایطِ ناپوشیدگی و روشناییِ هستی چیست؟ اول، پا گذاشتن در درون سرشاریِ هستی که می یابیم از بودن پُر است. دوم، تجربه حس ژرفی از سپاسگزاری برای این جهانی که ما هستیش را به روشنایی درک می کنیم. سپاسگزاری از اینکه به جای هیچ چیز، چیزی هست. (همان، ص 445) شاید در پاسخ به آن سوال دیرین فلسفه که اشیاء و عالم به جای آنکه نباشند، چرا هستند؟

خانه نشینی و بازاندیشی در نگاه به طبیعت و انسان

خوب به بحث بازگردیم. ارتباط این اندیشه های هایدگر با شرایط تعطیلات اجباری و خانه نشینی این روزها چیست؟ او از تعطیلات مرتبط با جشن می گفت، وقفه و خانه نشینی و تعطیلات ما امروز تا حدی هراسناک و نگران است. در پاسخ باید گفت اولاً بهترست ما به دست خود شدت هراس و نگرانی به حق این روزها را بیشتر از حد معقول دامن نزنیم. ثانیاً اشتراک آن نکته و شرایط مورد اشاره هایدگر در موقعیتِ گسست از کار مدرن است؛ زیرا هر کدام از ما در جامعه نیمه مدرن و مدرن خود، به نحوی درگیر کار مُدرنیم.

این گسست می تواند برای ما به همان دو گونۀ اصیل و غیراصیل مورد اشاره هایدگر باشد. غیراصیل به این معنا که برای ما در دوری از کار و خانه نشینی، جهان مثل سابق باشد. هیچ گونه تغییر بنیادینی در نگرش ما به جهان رخ ندهد. به قول حافظ هیچ گونه خلاف آمدِ عادتی دست ندهد و اندیشۀ ما یکدم از به تعبیر هایدگر، نگاه گِشتِلی فارغ نگردد. اگر هنوز صبح زود برمی خیزیم، طلوع برای ما همچنان محرک و نشانۀ شتاب بیشتر برای رسیدن به کار موظفی باشد، نه چیز دیگر. نه نشانۀ سرشاریِ هستی، نه نشانۀ دعا، نه بهانه فکر و ذکر، نه محرک شنیدن یک موسیقی گوش نواز یا نقاشی فریبا، نه قاب تماشای هوش رُبایی های سرخ و زردی که همواره بدیع است. اگر هنوز باران می بارد، خیسی خیابان و ماشین ها و سرشاری جوی ها، مایه نگرانی ما برای انجام بهینه و کامل فردای کار و فراوری باشد، نه استعاره ای از بی وقفگی جریان هستی و جاری بودن حیات، نه دریچه ای برای تجربه ای معنوی و الاهی، نه درنگی در تماشای تحول طبیعت از مُردگی و خشکی به تازگی و طراوات. چیزهایی که برای یک انسانی دیندار می تواند آیۀ تجلی امر قدسی باشد، برای یک هنرمند انگیزش خلق یک اثر و برای یک انسان مادیگرا، فرصت لذتی ناب. اگر این دگرگونی و خلاف عادت ها یکسره غایب باشد، این تعطیلی و هر نوع تعطیلی ای اندک آورده ای برای ما به غیر از لختی و کسالت و بیخیالی ندارد.

نکته دیگر آنکه ثمرۀ بالقوه تعطیلات و جشن ها از نظر هایدگر، اهمیت یافتن نگهبانی و پاسبانی جهان است. پس از خروج از این نگاه خودخواهانه، بهره بردارانه و منبع نگر (گِشتلی) که نتیجه کار مدرن است، عالم هستیِ مستقل و روشن خودش را به ما نشان خواهد داد. این روشنایی و ظهور که خارج از نگاه گِشتِلی است، ما را متوجه وجود و بودِ عالم می نماید و چنین توجهی برای نگهبانی و مراقبت از جهان لازم است. این وجه ارتباط دومِ نکات هایدگر به خانه نشینی های این روزهای ما است.

به مثال خورشید و باران برگردیم. تا وقتی ما طلوع خورشید و بارش باران و وزش باد را فارغ از منبع فراوری و بهره برداری نبینیم، تا وقتی وجودِ مستقل آنها را آشکارا مزه نکنیم و به رسمیت نشناسیم، مسلم است که به فکر مراقبت از جهان پیرامونی نمی افتیم. به عکس تا حداکثر ممکن با عقلانیت فایده جو می اندیشیم که چنین پدیده هایی برای ما چگونه و چقدر به درد بهره برداری و تصرف و فراوری بیشتر می خورند. هایدگر در همین جاست که فناوری درن را فناوری خشونت و هجوم بر طبیعت می نامد. در حالیکه فناوری یونیانیان را فناوری پاسبانی و نگهبانی از طبیعت می دانست. با این اوصاف در این روزها می توانیم با گسست از کار مدرن و نگاه عادت زدۀ آن به بهره برداری از طبیعت و یافتن نگاهی تازه به جهان پیرامون و درک وجود مستقل آن، نگهبان بهتری برای طبیعت پیرامونی باشیم، به مخاطرات طبیعت که نتیجه دست اندازی های متجاوزانه و نامراقب ما به آن است بیندیشیم و به سهم خود در توقف این هجوم بی مبالات نقشی ایفا کنیم. از کارهای کوچکی مثل کاهش مصرف پلاستیک، پرهیز از تجمل و مصرف گرایی و تفکیک زباله گرفته تا مشارکت در کارهای بزرگی همچون کارزارهای جهانی برای مقابله به گرمایش زمین و التزام کشورها به پیمان نامه های بین المللی. از یاد نبریم چنین فلسفه ورزی ها و مبانی فکری انتقادی نظیر کارهای هایدگر در دهه های گذشته و امروز بوده که در یک موقعیت پسامدرن، امروزه توجه به ملاحظات محیط زیستی و حساسیت های انتقادی و نگهبانانه نسبت به تجاوز به طبیعت و منابع زمین را در جهان شکل داده است.

دیگر ثمره بالقوه شُستن چشم ها در گسست از کار و تعطیلات در این روزها، نگاه تازه به انسان است. اگر در خصوص قبل، مثال طبیعت و اشیاء را می زدیم، اینجا مثال انسان را می توان جایگزین کرد. در تسلط همان نگاه بهره بردارانه و منبع اندیش در کار مدرن، انسان هم می تواند صرفاً منبع دیده گردد. آنهم منبعی از منابع، در ردیف دیگر منابع. اتفاقاً هایدگر در جایی در نقد این نگاه از عبارت بسیار متداول شدۀ منابع انسانی با وصف عبارتی نامیمون یاد می نماید (Heidegger, 1971:P111) که نتیجه نگاه محبوس در اندیشۀ بهره بردارِ گِشتِلی است. در اینجا انسان هم به دیگر چیزهایی که صرفاً منبع هستند، اضافه می گردد.

چنین بصیرت و تلنگری می تواند در وقفه و گسست از کار مدرن (مثل خانه نشینی های امروز) ما را دوباره متوجه انسان به عنوان امری فراتر و فربه تر از منبعِ صرف کند. موجودی که صرفاً ابزار فراوری نیست، صرفاً یکی از منابع انسانی نیست. موجودی که وسیله نیست و خودش غایت و هدفی از اهداف است. انسانی که حرمت و ارزش و کرامتی یگانه دارد و به اعتبار همین ها ذاتاً بهره مند از حقوق است. همچنانکه ایمانوئل کانت پیشتر از هایدگر مبنای این اصل انسان مدار را گذاشته بود و در یکی از سه تقریر مشهور اخلاقی خود از امر مطلق اخلاقی گفته بود: چنان رفتار کن که انسانیت را چه در شخص خودت و چه در شخص دیگری همواره به عنوان یک غایت بدانی و نه صرفاً وسیله (کانت، 1369: ص74) ما به این بصیرت و بازاندیشیِ تازه اتفاقا در شرایط شیوع بیماری کرونا به شدت نیازمندیم تا با مراقبت های بهداشتی و رفتاری مان، علاوه بر خود به حقوق و احوال دیگران هم بیندیشیم و عملی نسبت به آن اهتمام داشته باشیم. اینکه آنها انسان هستند، انسان های محترم و گوشت و پوست و استخواندار،که با بی مبالاتی من ممکن است دچار رنج و اندوهی بی انتها شوند.

در انتها باید یادآور شوم این یادداشت به دنبال نقد و آنالیز آرای هایدگر نبود که موارد انتقادی در آن ذکر نشد. به علاوه موضعی ضدمدرن و سنت گرا هم نداشت و ندارد. به واسطه همین نقدهای رویداده در خود فضای مدرن نسبت به رویکردها است که در دوران پسامدرن، اصلاحات و بازاندیشی های جدی دستکم در وادی نظر و نسبتاً در عرصۀ عملی بین المللی اتفاق افتاده است. چنین بازنگری های اصلاحی و همچنان دنباله دار، از ویژگی های ممتاز جهان مدرن در خوداصلاحگری و گگردده بودن نسبت به تغییر است. البته اینکه در عرصه عمل در جهان چه اصلاحی و چقدر محقق شده، بحث دیگری است. همچنین باید تدریجی بودن همیشگی اصلاحات را هم در نظر گرفت.

مقصود این نوشته امکانِ باز بودن دریچه های تازه ای از بصیرت های عملی و نظری، در فرصت خانه نشینی این روزهاست. چیزی که اتفاقاً خلاف ملال انگیزیِ روزمرگی های مدام و بی وقفه و مسمای پیشاپیشْ اندوهبارِ قرنطینه است. در صورت تامل بر این قبیل موارد و بازاندیشی های آن، چه بسا سرزندگی و رهایی و شادی عمیق درونی به ارمغان می آید، نه احساس کسالت و ملال و خفگی و حصر و اسارت در خانه.

منابع:

کانت، ایمانوئل (1369) بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق، ترجمه حمید عنایت و علی قیصری، تهران، نشر خوارزمی

قاضی مرادی، حسن (1391) کار و فراغت ایرانیان، تهران، کتاب آمه

یانگ.جولیان (1396)، فلسفه قاره ای ئ معنای زندگی، ترجمه بهنام خداپناه، تهران، انتشارات حکمت

(Heidegger, M.(1971) Poetry, Language, Thought, trans A. Hofstadter(New York: Harper & Row