آمایش سرزمین گمشده توسعه روستایی - مجله آی سیب

بنابراین به کار بردن چنین کلماتی در بیان اهداف یک طرح باعث می شود که منتقدان از نقد با صراحت لهجه و کالبدشکافی در آنها پرهیز نمایند که همین موضوع زمینه سوءاستفاده از چنین پروژه هایی را بیشتر می نماید. برای سال های متمادی روش های مختلف و مجراهای متعدد سوءاستفاده، فساد، اختلاس، رشوه و... در کشور ما وجود داشته است و افرادی که در دستگاه های دولتی یا حاکمیتی حضور داشته یا با آنها در ارتباط هستند و طمعی به این منابع دارند توانسته اند از این خوان نعمت به اصطلاح محرومیت زدایی منتفع شوند. از همین رو فشار بیشتری برای اختصاص منابع کشور به نفع اقشار ضعیف وارد می نمایند. طرح توزیع قیر رایگان برای توسعه راه های روستایی نیز ازجمله همین طرح ها است که در سال های گذشته و چند نوبت در مجلس شورای اسلامی تصویب و اجرایی شده و نتیجه اجرای آن نیز معین شده است. گزارش ها و آنالیز های مختلف از اجرای طرح توزیع قیر رایگان در سال های قبل از فسادزا بودن این طرح و هدررفت منابع قابل توجه کشور حکایت دارد.

با این وجود دوباره سال جاری نمایندگان مجلس با اصرار توانستند این طرح را برای ماه های پایانی سال تصویب و قانونی نمایند. درواقع محرومیت زدایی و توسعه مناطق کم برخوردار تبدیل به اسم رمزی برای سوءاستفاده نمایندگانی شده که قیافه وجیه المله می گیرند. آنالیز طرح های زیرساختی حاکی از آن است که به هیچ وجه میزان توسعه و زیرساخت های ایجادشده در طرح هایی همچون توزیع قیر رایگان در تناسب با هرزرفت منابع و به عبارتی نشتی این منابع به جیب ها و محل های خاص نیست. روش های این چنینی عملی و درست نبوده و هرچه جهت یاری های یارانه ای و توسعه ای طولانی و پیچیده تر شود، از میزان شفافیت کاسته و هرزرفت منابع بیشتر می شود. همچنین باید اذعان کرد که داستان قیر رایگان تا حد زیادی از موضوع توسعه خارج است؛ درواقع قیر رایگان بیشتر نامی است که بر یک منبع قابل توجه گذاشته شده که عمدتا منافع افراد خاصی را تامین می نماید. آنالیز های کارشناسی حاکی از آن است که میزان اثربخشی این گونه طرح های محرومیت زدایی و توسعه ای در مقایسه با مبالغی که به این طرح ها اختصاص داده شده و در ادامه به طرق مختلف در جیب های دیگر نشت پیدا می نماید، بسیار کمتر است.

درحالی که راه های اصولی تر و جواب پس داده و شفاف تری نیز برای توسعه راه های روستایی وجود دارد، اصرار بر اجرای این طرح، علامت سوال بزرگی را نسبت به وجود اهداف پشت پرده به وجود می آورد. آنالیز تجربه جهان در یاری های بین المللی به کشورهای فقیر نیز حاکی از آن است که اغلب طرح های حمایت گرانه از کشورهای فقیر ناکام مانده و منابع اقتصادی اختصاص داده شده برای توسعه در این مناطق مورد دست اندازی گروه های مختلف قرار گرفته و در نهایت به مصرف اصلی نرسیده است. در دهه های 80 و 90 میلادی کشورهای ثروتمندی همچون آمریکا، ژاپن و کشورهای اروپایی منابع اقتصادی را به توسعه کشورهای آفریقایی اختصاص می دادند. اما دولت های در راس قدرت این کشورها به جای صرف این منابع اقتصادی در بهبود شرایط کشور و مردم، اغلب این منابع را به نفع گروه سیاسی شان و تقویت حامیان خود استفاده می کردند و درنهایت تنها خرده ریزه های این منابع به دست عموم جامعه می رسید. همچنین تجربه یاری سازمان های بین المللی به هند نیز بیانگر تشکیل سازمان هایی برای دریافت این منابع است که بخش عمده یاری ها را به خود اختصاص داده و تنها اندکی از آن را صرف کارهای نمایشی نموده اند.

موارد بیان شده بیانگر آن است که در تمام جهان عده ای به نام اقشار ضعیف درحال سوءاستفاده هستند. حال هرچه فاصله میان منبع یاری و گیرنده آن پیچیده تر شود، احتمال سوءاستفاده و به عبارتی تصرف این منابع به وسیله این شبکه تودرتو بیشتر می شود. از همین رو کشورهای پیشرفته که نظام یارانه ای پیشرو دارند، در دهه های اخیر توانسته اند ارتباط میان یارانه ارائه شده و گیرنده آن را مستقیم نمایند. در این کشورها با تقویت اطلاعات و آمار از شرایط تمام شهروندان و ایجاد پایگاه داده از افرادی که بیکار می شوند، به اطلاع دقیقی از گروه های آسیب پذیر همچون احتیاجمندان، بیماران و معلولان و... می رسند و به این ترتیب زمینه ارائه یاری اقتصادی به وسیله جهت بانکی شفاف فراهم می شود و میزان سوءاستفاده به حداقل می رسد. اما با وجودی که حدود 12 سال از برنامه هدفمندسازی یارانه ها در کشور می گذرد، همچنان اطلاعات دقیقی از اقشار ضعیف جامعه در دست نیست؛ هرچند که ظرف چند سال اخیر اقداماتی در زمینه هدفمند کردن توزیع یارانه صورت گرفته، همچنان اطلاعات آماری در این سیستم به حد مطلوب نرسیده است و همین موضوع نیز مانعی در جهت واقعی سازی یارانه های نقدی در کشور به شمار می رود. البته فارغ از رانت زا بودن یا نبودن طرح توزیع قیر رایگان، تبدیل موضوعات خرد به چالش اصلی در کشور و پرداختن این حجم توجه به چنین طرحی، از اساس اشتباه بوده؛ چراکه موجب به حاشیه راندن موضوعات اصلی در کشور می شود. نتیجه آن نیز، سطح توسعه کشور ظرف 40 سال پس از انقلاب است که به هیچ وجه مطلوب نیست.

از آنجا که در سیستم حاکمیتی ایران تنها یک مجلس تعریف شده، بسیاری از تصمیم گیری های مجلس شورای اسلامی از موارد کلان به تصمیمات خرد و براساس منافع محلی و منطقه ای معطوف شده است. بنابراین درحالی که شبکه ریلی کشور و همچنین میزان ساخت بزرگراه و آزادراه ها به شدت از اهداف توسعه ای عقب مانده، هر سال توسعه راه روستایی تبدیل به چالش اساسی در مجلس می شود. درواقع باید این امکان به وجود آید که برای منابع محدود کشور با توجه به ضرورت، احتیاجمندی و اولویت برنامه توسعه ای تعریف شود. شاید اگر شبکه راه آهن توسعه یافته و گسترده تری در کشور احداث شده بود یا بزرگراه ها گسترش بیشتری پیدا نموده بود، احتیاج به راه روستایی کمتر می شد. همچنین اگر پوشش اینترنت و تلفن همراه در کشور به گستردگی کامل نزدیک می شد، احتیاج به تردد در جاده های روستایی کشور نیز کاهش می یافت. باید اذعان کرد افراد کمی وجود دارند که دانش جامع و کاملی از دلایل کمتر برخوردار بودن و محرومیت بعضی مناطق روستایی کشور داشته باشند و اولویت توسعه روستایی را بدانند. بسیاری این دانش را نیاموخته اند و گزارش های این چنینی جز در موارد نادر فراوری نمی شود؛ حتی گزارش های محدود فراوریشده نیز بعضا مطالعه نمی شود. اگر تصمیم سازان این قبیل طرح ها، شناخت حداقلی از مناطق روستایی و مسائل آن داشتند، به جای پافشاری بر طرح توزیع قیر رایگان سراغ تصویب پروژه های تامین آب آشامیدنی برای مناطق روستایی می رفتند. معضل بعدی مناطق روستایی اشتغال است که البته بخشی از این مشکل نیز به کمبود آب و عدم امکان فعالیت کشاورزی و دامداری برمی شود.

همچنین کارآفرینی روستایی در کشور مورد کم توجهی قرار گرفته و آمایش سرزمین نیز در کشور به درستی پیاده نشده است. تمرکز فعالیت های اشتغال زا، کارخانه ها، صنایع کوچک و متوسط و مراکز خدماتی در نقاط معینی بوده و در پهنه وسیعی از کشور این سرمایه گذاری انجام نشده است، معضل بعدی روستاهای کشور نیز نبود امکانات اولیه همچون مدرسه و درمانگاه و... است. جمع تمام این موضوعات باعث شده است تا روستانشینان بسیاری به دنبال کار مهاجرت نمایند. در این شرایط طرحی همچون توزیع قیر رایگان سر از مجلس در می آورد و به اسم توسعه و حمایت از روستاییان تصویب می شود؛ اما همگان می دانند که در نهایت نیز روستاییان از این یارانه بزرگ بی نصیب می مانند.