لزوم مقابله با انحصار کسب و کارها در فضای مجازی - مجله آی سیب

به گزارش خبرگزاری مالی ایران ، سند سیاست ها و الزامات کلان حمایت از رقابت و مقابله با انحصار سکوهای فضای مجازی هفتم مردادماه سال جاری به دستور رئیس جمهور توسط دبیر شورای عالی فضای مجازی ابلاغ شد.

این سند از آن جهت دارای اهمیت است که با توجه به توسعه اقتصاد سکویی (پلتفرم) در جهان و نیز به واسطه ویژگی های منحصر به فرد پلتفرم ها از جمله کنترل قابل توجه بر کلان داده ها و بهره گیری از اثرات قدرتمند شبکه ای، نگرانی های جدی در مورد شکل گیری و تقویت انحصار، کاهش رقابت پذیری و افزایش موانع ورود به بازار برای کسب و کارهای نوپا در این زمینه وجود دارد.

پلتفرم (سکو) به بستر نرم افزاری یا سخت افزاری گفته می گردد که به عنوان زیرساخت اجرا یا توسعه در یک سامانه استفاده می گردد. بر اساس این تعریف، در حوزه های فناوری و کسب و کار اینترنتی، پلتفرم بستری فناورانه است که می تواند تعامل دوسویه ای و یا چندسویه را مدیریت کند و به همین دلیل شبکه های اجتماعی، پیغام رسان ها و سایت های تجاری آنلاین به نوعی پلتفرم محسوب می شوند.

با این وجود آنالیز های جهانی نشان می دهد که موضوع ایجاد انحصار در فضای کسب و کار سکوهای فضای مجازی و نحوه روبروه با آن به یک دغدغه برای کشورها تبدیل شده است. به همین دلیل قانونگذاری و تنظیم گری در حوزه تقویت رقابت و مقابله با انحصار، تقریباً در بیشتر کشورهای جهان از دو سال پیش با جدیت آغاز شده است.

از این رو در داخل کشور نیز با توجه به فرایند رو به افزایش چالش ها، پفراینده ها و منازعات مرتبط با شکل گیری انحصار یا بروز و ظهور رفتارهای ضد رقابتی در بازار کسب و کارهای فضای مجازی، سند سیاست ها و الزامات کلان حمایت از سکوهای فضای مجازی و مقابله با انحصار در این حوزه تدوین شده است.

این سند با هدف تضمین حفاظت حدبیشتری از حقوق کسب و کارها و برنامه ریزی همه جانبه برای بهبود شرایط آنها در فضای مجازی تدوین شده است تا با مقابله با شکل گیری انحصار در بازار سکوهای فضای مجازی، موانع ورود کسب وکارهای نوپا به بازار سکوها کاهش یابد.

در این زمینه ابوالحسن فیروزآبادی رئیس مرکز ملی فضای مجازی گفته است: مفاد سند، مصادیق اقدامات ضد رقابتی در بازار کسب و کارهای فضای مجازی را روشن ساخته، به وسیله ایجاد و ارتقا شفافیت، ارائه دهندگان خدمات سکو را از تبعیض قائل شدن میان کسب و کارهای بهره بردار منع نموده، با سو استفاده از قدرت و موقعیت بازار برای محدودسازی رقبا مقابله نموده و ادغام ها و تملک هایی که انحصار را تقویت می نمایند، محدود خواهد ساخت.

در همین رابطه سید هادی سجادی، دبیر کمیسیون عالی تنظیم مقررات و معاون امور مالی و تنظیم مقررات مرکز ملی فضای مجازی در مورد ابلاغ و انتشار سند سیاست ها و الزامات کلان حمایت از رقابت و مقابله با انحصار سکوهای فضای مجازی به سوالات پاسخ داد.

متن این مصاحبه به شرح زیر است.

* به عنوان نخستین سوال، سند الزامات کلان حمایت از رقابت پلتفرم ها و جلوگیری از انحصار در فضای پلتفرمی کشور، شامل چه مواردی است و چه سازوکارهایی برای جلوگیری از انحصار در این مصوبه درنظر گرفته شده است؟

این سند با هدف تقویت فضای رقابتی، برطرف انحصارهای موجود، جلوگیری از ایجاد انحصارهای جدید و ممانعت از ارتکاب اعمال ضدرقابتی توسط سکوهای فعال در فضای مجازی کشور تدوین شده است.

با توجه به اینکه فصل نهم قانون اجرای سیاست های کلی اصل 44 با عنوان تسهیل رقابت و منع انحصار، یک قانون مناسب و قدرتمند در زمینه مقابله با انحصار است و در مقایسه با بسکمک از کشورها قانون پیشرو و کاملی به شمار می آید، ما در سند تدوین شده دغدغه اصلی مان تبیین و تشریح مصادیق بروز رفتارهای ضدرقابتی یا ایجاد انحصار در فضای مجازی بوده است تا به عنوان پشتیبان قانون فعلی، راه را برای شورای رقابت و بقیه تنظیم گران این حوزه روشن سازد.

اهم موضوعاتی که به آن پرداخته ایم شامل مباحثی چون مقابله با باندلینگ های غیر موجه و سو استفاده از موقعیت مسلط در بازار، مباحث بی طرفی سکویی و بی طرفی دستگاهی، لزوم شفافیت الگوریتمی، الزامات ادغام و تملک و توسعه افقی و عمودی کسب وکارها، الزامات سکوها در برابر کسب و کارهای بهره مند مانند عدم تحمیل بندهای قراردادی ناعادلانه و الزمات سکوها در برابر کاربران مانند موضوعات مرتبط با حفاظت از داده بوده است.

از سوی دیگر در این سند بندهایی وجود دارد مبنی بر این که شورای رقابت، تعاریف و معیارهای خود را متناسب با الزامات و ویژگی های فضای مجازی بازنگری کند، مثلاً در تعریف بازار مرتبط، تعریف استاندارد رفاه مشتری یا تشخیص نشانه های بروز انحصار در بازار، عواملی چون اثرات شبکه ای مستقیم و غیرمستقیم و میزان داده های در اختیار سکوها را نیز لحاظ کند.

* این مصوبه دقیقاً شامل چه پلتفرم هایی می گردد و هم اکنون به کدام دسته از بازیگران فضای مجازی و کسب و کارها ابلاغ شده است؟

این مصوبه تمامی سکوهای فعال بر بستر فضای مجازی را شامل می گردد، چه آن هایی که در بازارهای دوسویه فعالیت می نمایند و چه آن ها که بازارهای چندسویه را هدف گرفته اند.

مخاطب اصلی این سند شورا و مرکز ملی رقابت است که سند به آن ابلاغ شده است، اما سایر تنظیم گران فعال در کشور علاوه بر این که در تدوین سند مشارکت فعال داشته اند، ملزم به رعایت آن نیز هستند.

* هدف از تدوین این سند چیست و آیا برای ساماندهی فضای کسب و کارهای بومی در مقابل کسب و کارهای خارجی فضای مجازی، برنامه مشخص و قوانینی تدوین شده است؟

هدف سند به طور واضح این است که از ثبات بازار کسب و کارهای سکویی فضای مجازی صیانت کند و موانع ورود را برای بازیگران نوپا کاهش دهد. وقتی این هدف محقق گردد، خود به خود کاربران سکوها هم به واسطه فضای رقابتی ایجاد شده، از مضرات و مخاطرات ایجاد انحصار در امان خواهند ماند.

در مواردی تنها یک بازیگر فعال در بعضی حوزه ها داریم که سند در این مورد هم کارگشا خواهد بود؛ زیرا تکیه ما در تدوین سند بروز و ارتکاب اقدام غیررقابتی بوده است و مصادیق این اقدامات هم تبیین شده است، لذا حتی یک بازیگر منفرد و منحصر در یک بازار مشخص هم به طور مثال نمی تواند بندهای قراردادی را به کسب و کارهای بهره بردار تحمیل کند یا این که به صورت بی رویه اقدام به توسعه فعالیت خود در سایر لایه های زنجیره تأمین کند.

طبق این سند حتی یک بازیگر منفرد و منحصر در یک بازار مشخص هم به طور مثال نمی تواند بندهای قراردادی را به کسب و کارهای بهره بردار تحمیل کند یا این که به صورت بی رویه اقدام به توسعه فعالیت خود در سایر لایه های زنجیره تأمین کند هدف مهم دیگر سند این است که معیارها و ویژگی های رقابت در بازار کسب وکارهای فضای مجازی و وجوه تمایز آنها با کسب وکارهای فضای سنتی را در جهت روبروه با چالش شکل گیری انحصار در این فضا، در اختیار متولی و تنظیم گر رقابت کشور، یعنی شورای رقابت قرار دهد.

از طرفی در این سند، لزوم تنظیم گری پیشینی نیز مورد تأکید قرار گرفته است. زیرا همانطور که می دانید در بازار سکوهای فضای مجازی به واسطه ویژگی هایی چون صرفه مالی قابل توجه توسعه مقیاس و توسعه قلمرو، وجود اثرات شبکه ای قدرتمند، قدرت حاصل از در اختیارگیری کلان داده ها و امکان ایجاد وابستگی در کاربران و سختی جابه جایی میان سکوها برای کاربر، اولاً انحصارها به سرعت شکل می گیرند و ثانیاً اگر بازیگری به قدرت انحصاری دست یابد، بازگرداندن بازار به جهت ثبات و سلامت و از میان برداشتن این انحصار بسیار سخت خواهد بود.

لذا در سند سیاست ها و الزامات کلان حمایت از رقابت و مقابله با انحصار سکوهای فضای مجازی به طور مثال بر لزوم فعال سازی رویه های تحقیق و تفحص شورای رقابت و لزوم گزارش گیری های منظم تأکید نموده ایم تا تنظیم گری پیشینی در مقابل تنظیم گری پسینی تقویت گردد.

* برای جلوگیری از انحصار پلتفرم های خارجی در این سند چه قوانینی در نظر گرفته شده و چه شرایطی وضع شده است؟ آیا این پلتفرم ها ملزم به اخذ مجوز و یا تاسیس دفتر نمایندگی در ایران خواهند شد؟

اگرچه تمامی الزامات این سند در مورد سکوهای خارجی نیز صادق و برقرار است اما تمرکز سند بیشتر بر سکوهای داخلی و تنظیم گری آن ها بوده است، چرا که با موارد بسکمک روبرو شده بودیم که انحصارهایی در حال شکل گیری است که در نهایت به از میان رفتن نظم بازار و متضرر شدن کاربران خواهد انجامید.

البته واقفیم که موضوع انحصار سکوهای خارجی در کشور و خروج حجم عظیمی از داده های کاربران از کشور بسیار حائز اهمیت و بعضاً مخاطره برانگیز است اما همان گونه که می دانید مشخص تکلیف در این خصوص مستلزم اقدامات جدی در حوزه های دیگری مانند بحث تقویت دیپلماسی و رایزنی های بین المللی در جهت قانونمندسازی فعالیت این سکوها و همچنین وضع قوانین و مقررات مرتبط، مانند آن چه اخیراً در مجلس ترکیه تصویب شده، است.

موضوع انحصار سکوهای خارجی در کشور و خروج حجم عظیمی از داده های کاربران از کشور بسیار حائز اهمیت و بعضاً مخاطره برانگیز است اما همان گونه که می دانید مشخص تکلیف در این خصوص مستلزم اقدامات جدی در حوزه های دیگری مانند بحث تقویت دیپلماسی و رایزنی های بین المللی در جهت قانونمندسازی فعالیت این سکوها و همچنین وضع قوانین و مقررات مرتبط، مانند آن چه اخیراً در مجلس ترکیه تصویب شده، است * با توجه به اینکه این سند با توجه به آنالیز شرایط کسب و کارهای فضای مجازی در کشور تدوین شده، نتایج این آنالیز چه بوده است؟ کدام کسب و کارها بیشتر با مقوله انحصار روبرو هستند و تهدیدات ناشی از انحصار مربوط به کدام کسب وکارها است؟

همان طور که می دانید موضوع شکل گیری مدل های کسب و کار سکویی در کشور ما قدمت خیلی زیادی ندارد اما در همین مدت اندک بعضی از بازیگران این عرصه چنان قدرت گرفته اند که می توان گفت رقابت با آن ها دیگر تقریباً غیرممکن است. این موضوع می تواند آسیب های بسکمک را متوجه کاربران سکوها، چه عموم مردم و چه کسب و کارهای بهره بردار کند.

وقتی یک پلتفرم به انحصار دست یافت و در کاربران ایجاد وابستگی کرد دیگر نه برای افزایش قیمت ارائه خدمات مانعی بر سر راهش است و نه این که الزامی برای ارتقاء یا حتی حفظ کیفیت خدمات و محصولات خود دارد.

با مواردی روبرو شده ایم که پلتفرم، بندهای قراردادی ناعادلانه را به کسب و کارهای بهره بردار تحمیل نموده، مثلاً آن ها را از ارائه خدمت در سایر سکوها منع نموده یا اینکه در الگوریتم های رتبه بندی خود، شفافیت لازم را نداشته و میان کسب وکارهایی که خود منفعتی از آن ها داشته با سایر کسب و کارها، تبعیض قائل شده است.

شاید در وهله اول مواردی در مورد سکوهای ارائه دهنده خدمات حمل و نقل یا ارائه دهنده خدمات رستوران و غذا توجه ما را به خود جلب کرد اما با آنالیز های بیشتر متوجه شدیم در خیلی از بازارها و حوزه های دیگر هم این مسائل وجود دارد. مثلاً در میان سکوهای فعال در بازارهای برنامک های دستگاه های هوشمند (اپلیکیشن ها) یا بازارگاه های همتا به همتا هم مسائل غیررقابتی فراوانی مشاهده شده که مواردی از آن ها به شورای رقابت هم ارجاع شده است.

* شرایط پلتفرم های بومی پس از این مصوبه، چگونه خواهد بود و این سند از چه زمانی قابلیت اجرا دارد؟

نکته حائز اهمیت این است که در سراسر جهان، لزوم چاره اندیشی در مورد مسأله بروز انحصار در بازار سکوهای فضای مجازی به یک دغدغه تبدیل شده است.

بسکمک کشورها آنالیز های خود را آغاز نموده اند، مثل ما کارگروه تشکیل داده و الزاماتی وضع نموده اند. مثلاً در جدیدترین رخداد این حوزه در تاریخ 8 مرداد کمیته ضد انحصار کنگره آمریکا مدیران عامل چهار غول فناوری یعنی گوگل، فیسبوک، آمازون و اپل را فراخوانده و در یک جلسه 5 ساعته آن ها را به مواردی از رفتارهای انحصارطلبانه و ضدرقابتی محکوم نموده و از آن ها شرح خواسته است. لذا باید توجه کرد که این خطر در همه جهان حس شده و لزوم پرسش گری و مطالبه گری احساس شده است.

کمیته ضد انحصار کنگره آمریکا مدیران عامل چهار غول فناوری یعنی گوگل، فیسبوک، آمازون و اپل را به مواردی از رفتارهای انحصارطلبانه و ضدرقابتی محکوم نموده است خوشبختانه ما در این حوزه به موقع عمل نموده ایم و انتشار این سند گام خوبی است که دغدغه مندی ما را نشان می دهد. اینجا ضروری است از دکتر شیوا رئیس شورای رقابت و همکارانشان بابت اینکه در کارگروهی که برای نهایی سازی سند تشکیل شد مشارکت فعال داشتند تشکر کنم که ما را خالصانه کمک کردند.

سند پس از اینکه در کمیسیون عالی تنظیم مقررات مرکز ملی فضای مجازی طرح شد و در کارگروه مذکور، اصلاح و نهایی شد با دستور ریاست جمهور ابلاغ شده و در اختیار شورای رقابت قرار گرفته است. البته باید بگویم با توجه به همکاری خوبی که شکل گرفته تا همین حالا هم مفاد سند در تصمیم گیری های شورای رقابت مدنظر قرار گرفته است.

این نکته نیز مهم است که مطابق این سند، کارگروهی که در مرکز ملی فضای مجازی با مشارکت مرکز ملی رقابت، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان تنظیم مقررات، صدا و سیما، سازمان نظام صنفی رایانه ای و اتحادیه کسب و کارهای اینترنتی تشکیل داده ایم، به عنوان بازوی مشورتی شورای رقابت به فعالیت خود ادامه می دهد و سند را هم در بازه های زمانی مشخص بازنگری می نماید که اگر احتیاج به اصلاح یا به روز رسانی بود، اقدام گردد./مهر